Par gioldi e capì il parsè da li puisiis di Anelina, giavàn da " Li primis viulutis da la vierta ":
" …di ciamps e pras verts
puntinas di flurus coloras. "
Ma uei, i ciamps a son ducius ualivàs; ciarandis, fossai, rujus a son sparis.
Postu, uei, in vierta ‘zì a gonfalon, sclopetin, radicessa?
o viulutis, violis di madras, panulutis?
E in estàt a giambars, gufs, spinarolis? o a brugnui? stropacui?
In sierada a fons di acassia, di pou o savonars?
Podopo in unvièr, a gnespui?
Vint "rebaltada" duta la ciampagna, cui jodia pì " I venciars "?
" Venciars,
grampa di deiç fuars
ch’a vuardin il seil. "
Scritianisada la sossietàt, soni enciamò i Nodai, la Coresima, ch’a sint, a recuarda, a ni fà recuardà Anelina?
- Parseche il cour a no’l si indurissi; a no’l s’inglussi doma di bès. -
Jo i disares un Elias Canetti ( " La Lingua salvata " ):
"Era come se la bellezza non fosse qualcosa di distaccato e separato, indipendentemente dagli umori e dalle contingenze del tempo, ma al contrario dovesse confrontarsi con l’infelicità, quasi sopportare il peso di una grande angoscia, e solo se in ciò non si consumava, ma anzi manteneva intatta e indomita la propria forza, solo allora avesse il diritto di chiamarsi bellezza. "
Podiju ‘zontà: " E chiamarsi poesia? "
Ovidio Colus
Zornadis crudis di unvier:
arbui cui brancs
pèns e stangiòns.
Venciàrs,
grampa di deic fuars
ch’’a vuàrdin il seil.
Vencs colour sùcia
ch’a si indressin par aria.
Venciàrs,
tuàrtis disvistidis
che da li voltis,
ta la vierta,
a pochin four i "giatus",
flours pelòus
ch’a insiòrin la ciampagna.
Venciàrs,
usas
par intorteâ zeis e còssis
pal racolt e la blanciarìa.
Venciàrs,
plantàs dòngia la roja
o da ciaf di una vigna,
paraltri enciamò
arbui da li nustris cieris.
La vuarsina
a spaca la ciera
tànche un curtìs.
Parzora al’è pleat il contadin
ch’al fracia cun fuarsa li màntis
par pocâ la vuarsina fin in sot.
Li redinis dal ciavàl,
intorteadis tal cuel dal omp
cul tirâ,
a insìndin la piel.
Li agars
a si fan sù una devour che altra
in fila
coma i dinc’ da la riscjela.
I crovàs, i mierlis e li passarutis
a saltignein drenti da la ciera
vierta e frescja,
par rincurâ
cualchi besteuta.
Il sudour dal omp
al gota jù pal sorneli.
Encia il ciavàl al suda
e parzora,
la schena a poca four
una spluma blancia.
I muscui dal contadin
e chèi da la bestia
a son un dutun,
tiras coma
li cuardis dal violìn,
fintant che il ciamp
al è finit di darâ.
Sborf di cuadri
cun cualchi fuea
impirada tai spincs.
Schena di gusielis,
ch’a si nìssin,
ciaminant.
Sìngher di strada
e di ciamp.
Ris sierat ciùs
coma la scussa
da la ciascjgna.
Scovassin
nessesari e natural
indulà che l’omp
a nol riva.
Vulus furbus
ta un musticut rufiàn,
che cu la sò fiaca,
a si plàta
devour a una largia fuea
di lenga di vacia,
a pausâ.
ll falsèt, colour arzent
da la luna,
a si plàta
devòur la ponta dal emolàr.
Luna,
scarna e busiàra,
rufiana e stria:
gambia musa in contìniva.
Da li voltis impassadora
e sacor estrosa.
Compagna ta li seradis di estat
e conseadora
ta li nos passadis in blanc.
I pitours e i poes
a si ispirin a ic,
par fà cognossi
in tancius mous,
i lours sintimins.
Luna a soreli levat
e a soreli amònt;
luna eterna.
La not,
in manciansa di ic,
a sarès uarfina
e sutùrna.
Doi frus
a còrin, discols e scalmanàs,
devour a ‘na pavèa.
La besteuta spagutida
a somèa mata,
svualapant ta dutis li bandis.
A un sert punt,
la man di un dai fioi
a riva a imbrincala.
Li alis da la pavèa,
sparnissadis di colours,
a son scjassadis
da un sgrisul,
mandat a la man presonera.
I vui dai canais,
a prin èntru contens,
ades a si fan displasus;
una ociada sensa peraulis
e la man a si viers.
La pavèa,
podopo vei vut un moment di dubit,
a svuala via incuntra
a la libertat e a la vita,
lassant par ricuart
ta la palma da la man,
una presa di pòlvar blanc,
scjassat da li alis.
Encia la vita
a è tanchè ‘na pavèa.
Ma a capita da li voltis
che un displasei a la cioli.
Paraltri cul timp
il destin a si viers
e al lassa svualâ via
la pavèa,
lassant un pòlver di dolour
par podei scombàti.
La ‘zent di Ciasarsa a è cognossuda e batiada i "Turcs" parsè a prin entru a no dâ tanta cunfidensa, paraltri par judati a à un grant cour. A è in mies da chistis personis che jo i mi soi "forgiada" e i ài sintut la bisugna di scrivi. A è gratant via la scussa che, par solit, sot al si scuiers il miei.
Cussì jo i pensi che i nustris nonus a sedin stas li radìs da la nustra cultura, i paris la planta e nu i sin li menadis fres’’cis par podei ‘zi indevant par chista strada, ch’’a testimoniea chel ch’a ni àn lassat chei ch’a son ‘zus indevant prima di nu.
Parsè la cossa: parseche al era un imprest ch’a vevin sempri par man li nonis, par ficiâ la gusiela, l’astigu, li fuarfis, i fii di cùsi di tanciu colours; podopo encia i pontapes, i cuatri fiers par fâ sù i cialsins e duta la blanciaria ch’a veva bisugna di un pont.
Cussì i ài serciat di fâ jo, ingrumant un puc di dut da li usansis e li tradissions da la nustra ‘zent.
‘Zirant ator par ‘zi a ciacarâ cu li nonis, i ài imparat tanti robis e encia i ài vut lessions di vita ch’i no crodevi di podei giavâ four.
Sgarfant in mies dai discors a si disfranseèa l’anima da la nustra ‘zent, ch’a è scleta, fuarta e sana.
Anelina Colus
Chistu sì ch’a l’è un libri da tegni cont ‘ta li nustris cjasis, magari dongja il liet, pojat sul sgabel insiemit al Vanzeli e a cualchi altri librut pressious. Di fàt in ta chistu libri "Sgarfant drenti la cossa da la nona", i letours ‘a si spielin su la nustra vita passada e su che dai nustris vecjus. Alora, ‘al ven da se l’elogju a la amiga Anelina par chista ultima so fadja, ch’a la jot impegnada da cualchi an in cà a pro di nualtris, curious dal savèi furlan.
Ogni pais ‘al varàs d’’avei la so "cossa ", coma ch’a è stada imbastida dal bon sest di Anelina. Ogni pais, i dis, paraltri gjavant chel di San ‘Zuan. Si, parseche romai a nu di San ‘Zuan ‘a ni basta ‘stu libri. Il spieli di Ciasarsa al’è il nustri spieli. Encja s’i sin doi pais, i sin la stessa comunitat. La competission tra di nualtris, a serf par fa sempri miei, sensa dismintiâ l’invit dal gonfalon dal Comun: li dos mans ch’a si strenzin par vivi e costruî in armonia, Turcs e Panissars insiemit, in sercia da la nustra biela identitat.
Grassis Anelina, par vèini dat un libri di ‘stu gjenar ch’a ni fa cressi l’amour pa li robis da la vita passada coma par i proverbios, i mouts da dizi, li storiutis e li personis carateristichis, cun cualchi foto da l’amigu Elio Sioul. E i ti racomandi, no sta fermati di sgorlâ la cossa da la nona. Par un pel i pierdèvin dut! E fa si che altris robis ‘a vegnin four dal to sercjâ! Tu i ti às la bravura di scrivi li robis cun tanta semplicitat. Il to estru, lu jodìn pandut su chel rap di poesiis ch’i ti ni às ufrit cu "La Nostalgia ". Il to al’è un stil popolar, ma sempri artistic. A li robis capidis da ducius i ti ghi das un gust savurit, fresc. E chista a è art biela e buna.
’Ti auguri e, i ti lu ripet: sgòrla enciamò la cossa da la nona che tu i ti ni às dat, ma lassa ch’i ti ringrassi, encia a me non. Sta sigura che di tant in tant i sgorlarài la cossa da la to nona. I la sciassarai par robati alc ch’a mi starà ben a cour, co mi saltarà sù il mat da scrivi, su robis di una volta. Ten dur e cultiva l’inspirassion da scrivi in furlan.
Sta ben e mandi. I soi jo Don Dante.
Spagnol Don Dante
A mi à contat Catina, che la prima volta ch’a è ‘zuda al cine a ghi à tociat propit biela. "I soi ‘zuda drenti ta ‘na stansiona dut a scur. I ài domandat a un sior, cu ‘na lus in man, indulà ch’i vevi da sintami e lui cun creansa a mi à compagnat. Intant i pensavi che cun duciu chei bes che a mi vevin domandat pal biliet, a podevin almancul impiâ una lus. Bempò tal dit al fat al à tacat il cine e chê ‘zent drenti chel telon tirat, a ciacaravin fra di lour. Jo i serciavi di rispundighi, ma un omp ch’al era in flanc di mê a mi a dita di tasi, se disfassat!. A un sert punt al ven indevant un treno, vissinansi sempri pì. I ài ciapat tanta poura che mi soi scufada in mies di una fila di sintis e chê altra, e cussì i soi restada fin co àn tornat a impiâ li lucis e che dut al era finit. Podopo four a mi àn domandat s’’à mi era plasut il cine e jo i ài rispundut ch’’i vevi jodut doma che giambis".-
- ‘Na matina Giudita a è ‘zuda in botega par fâ la spesa e a ghi à dita a chê femina ch’a serviva davour il banc: - Vuei i volares chei afars ch’a metin i omis la domenia.- à erin li farfalis par la pastassuta.
- ‘Na dì a ghi àn domandat: – Giudita, cuantis rassis atu tal to curtif? – e ic: Vàra mò dos voltis tre e ‘na volta cuatri e ades fâ tu il cont.-
- ‘Na siora a l’insuriava par ch’a ghi contas di chel dì ch’a è maridada: - Sint mò, i sin sposas a li tre e mieza, prima ch’a vegnes dì. (Sicoma ch’a era restada in sinta in chei timps a usavin cussì). Di lunc la matina i ài comedat sacs ta ‘na stansia da bessola. Podopo gustat il me omp al è ‘zut tal ciamp cun sò pari e jo i soi ‘zuda a fâ ‘na visita tal simiteri. Chista a è stada la sò ‘zornada di nossis.
Belzà vecia, chista femina a è stada operada di apendicite. Cuant che li infermieris a passavin par metila a post e netala, ic a no voleva ch’a ghi alsassin il nissoul e inrabiada a diseva: - I no soi miga una di "ches" jo è. - Dut a è ‘zut benon e contenta a ghi à dita al Primari, cuant che al è passat pa la visita: - Sior miedi sicoma ch’a mi a vuarit i ghi auguri ch’al vivi a lunc coma un pal di acassia. - e lui: - Nonuta chistu al è il pì biel complimint ch’i ài rissevut in tanciu ains. ‘N’altra version a è cussì: a ghi à dita al Primari: - Sior Profesour i ghi auguri ch’al vivi a lunc tanche i pai di Venessia. - A chistis peraulis il miedi a si à ingropat, parse lui al era propit di Venessia e minsonaighi la sò sitat, a lu ha fat restâ di stuc.
Bisugna disi che il popul antic furlan al era amondi superstissious, e a ni ´nd´àn tramandadis tantis; uchì ind´ài ciapada sù cualchiduna.
-Chel dì da l´Asensa a no si veva di ´zì ta l´´ort a rincurâ sù li verzis, parsè a vegnevin li ruis ta li fues.
-No si podeva ´zì a semenâ di vinars parseche a vegnevin i viers tai fasoi.
-Cuant ch´a si passava devant di ´na ciasa, ch´a si presumeva ch´a fos striada, a si veva di meti il deit polear in mies dal secont e il mezan.
-A chei timps a si lavavin in tal stali, e par fâ capì che la fantata a era drenti, a metevin, piciadis intor da la puarta dal stali, una socula dreta e una contraria; chistu al bastava par saveisi regolâ.
-Cuant ch´a si sintiva ciantâ la suvita, a si diseva ch´a partava brutis nuvitats.
Co si feva cualchi tai, i nustri vecius à pojavin parzora da la ferida ‘na sgarpìa di rai, o ‘na presa di tabac di nas. Chista a è ‘na curiositat; s’a si era in stagion, co si ciatava la scussa secia dal madras ch’al veva mudat la piel, si la meteva parzora dai tai par sujalu e, mi àn dita ch’a sintivin subit soleif.
Cuant ch’a si veva li bugansis, a era in fastidi amondi dolorous. Ta li ciasis a no era tant cialt, e ta li glisis a era ‘na glassera. In tai piè a vevin li dalminis o li soculis, e li cragnolis a erin sempri scujertis, dutis indolentridis: stes discors a valeva pa li mans. Par solevassi, a pestavin li fueis di capus e savola fres’cia; si messedavin cul vueli di ris e a si onzeva la part inflamada. Invessi se la ciussa a era amondi indevant, a ju fasevin ciaminâ discols parzora la neif.
Ta chistu me libri, a mi a plasut ris‘cielâ sù i mouts di vivi dal timp da la mê ‘zoventut, serciant di fâ ‘zi drenti ta ‘sta realtat, la ‘zent pi ‘zovina. Paraltri par ches personis ch‘a àn passat chis‘cius ains, a sarà coma tornâ a vivi ches situassions da la vita semplice di chei timps. La peraula "dis‘ciapinela" sielzuda pal titul, a voul disi vei tai piè, dòma un par di calsins o cialsis. Cussì cuant ch‘a si ciamìna, a no si fâ nissun sussur, parseche a voul il sidin, par scoltâ i recuarts ch‘a revochin dal passat. Ta la cujertina, mi à plasut meti chista foto di vita. Che frututa in banda la vit, cu la manu-ta ch‘a calumèa lontan, a par ch‘a voli tirâ dongia cui penseir i recuarts dai ains indulà che la realtat di ogni dì, encia s‘a no era tant fassila, a era marcada da la scletessa. I speri di essi rivada a favi serciâ sensassions difarentis, menantvi a fâ un salt tal passat.
Voltâ par talian la peraule dis‘ciapinela (in scjapinele, in scjapi-nelis, di scjapinele) al vûl dî pierdi dute la poesie de espression furlane: ce brut e pûc espressîf che al è "in peduli" o "senza scarpe"! Ma, ancje, la traduzion nus puarte fûr di strade, nus stravie: parcè che il titul di chest libri di Anellina Colussi nol pant une situazion fisiche, ma une delicatece dal spirt, dal Jessi. Al è un viaç dal pinsîr e de scriture inte memorie, un cjaminâ in ponte di pîs su la strade dal ricuart, intai siei savôrs plui plens di bonodôr, cence sunsurâ, cence berlâ, cence vosonâ cuintri il timp che al passe e che al misure il ritmi des robis che si stramudin: "di‘scia-pinela", juste apont. Lis peraulis, i fats, lis fotografiis, lis storiis ca dentri a son testemoneancis di vite sociâl e comunitarie, e ancje se ogni cuâl trat la figure di une persone e ven metude in prin pian, al è par vie che chê femine o chel om a rapresentin une situazion convivude, l‘anel di une cjadene coletive. La dimension individuâl e a valôr se e je ben logade dentri dal scori des storiis di ducj, storiis che no àn timp, parcè che a nassin "in chê volte", a vegnin contadis di gjenerazion in gjenerazion, di ete in ete, a jentrin intes esperiencis dal paîs, de vile, dal bore, a deventin patrimoni gjenerâl. E cussi al è pai aveniments de realtât, che di bocje in bocje a messedin i confins di liende e storie: la storie e cjape simpri su un pûc di liende, ma lis liendis a àn simpri une fonde di storie, parcè che chest mût di fâ al è funzionâl ae memorie coletive, ae culture de comunitât, ae identitât no dome de vile, ma di dut il popul, di dute la nazion. Chest al è propri di une societât tradizionâl, dulà che la peraule di scoltâ e je chê dai vons, dai gjenitôrs, dai grancj, dai compagns di zûc, di scuele, di dutrine, dal predi, di chel che al stramande contis intes stalis intant de file, dal emigrât che al tome e che al riferis lis robis che al a viodût... dut un mont che la gnove societât globalizade, tecnologjiche, individualiste, e refude, in pro di un bombardament di peraulis che a vegnin de television, di internet, de publicitât, di magos e di dute chê schirie di personaçs che a imbacuchin la int. Par furtune, o vin ancje une vore di propuestis e di gnovis opor-tunitàts di formazion, di moments di riflession e di insiorament culturâl, spirituâl, linguistic, di inzornament. Il riscj (se o capin che il riscj al è) al è dopli: di fâ dut un messedot, cence nissun valôr di orientament, o ben di desmenteâ ogni identitât par cori daûr a dutis lis modis e scancelâ il passât. Si trate di cjatâ un ecuilibri, di lâ indenant cun pîs fers e salts, di coltâ lis lidrîs, di cjalâ in muse l‘avignîî, il presint, il passât, di vê la possibilitât di sielzi: ma par podê sielzi, o scugnin vê propuestis, imprescj) di cognossince, vôs che nus fevelin, tesaurs di peraulis, di contis, di esperiencis, di espressions, di savôrs. Anellina Colussi e a sielzût di fâlu, par no lassâ cori il timp par dibant, cence cjapà su almancul Gualchi sbrendul di un mont che al è sì pierdût, ma no dal dut: parcè che se al vîf inte memorie, se al continue a mandâ segnâi, al è in cualchi maniere produtîf e al rive a multiplicâ lis ufiertis culturâls, i rapuarts tra lis gjenerazions, i confronts e i paragons tra la int di chenti e chei che a vegnin di fûr. Intal libri a jentrin cussìi contis e storiis, tradizions, fats de realtât, simpri cuntun corispuindint aparât di fotografiis, che no àn dome la funzion di ilustrâ il test, ma che a son argagns di cognossince. I materiâi cjapâts su a son sistemâts intun ordin precîs, che al rivuarde il timp: il timp dal an, il scori dai mês e des stagjons, l’unvier e la vierte, i lavôrs intai cjamps e lis fiestis, il Nadâl e la Pasche, la scuele e lis personis, i fruts e i grancj... E salte fûr une opare di recupare di testemoneancis, di culture popolâr e di storie dai nestris timps, ma ancje une opare di leteradure, parc6egrave; che la Autore e je une "dal mistîr", che in cetantis altris ocasions nus a ufiert preseadis poesiis e pagjinis di buine scriture. O vin poesie ancje ca dentri: scuasit un polsâ de prose, un scoltâ une gnove vôs al gambiâ des stagjons, un cjalâsi dentri e un sintî i cjants, lis musichis, i suns che nus rivin dal mulin, de aghe, de aiar, des fueis, dai fruts. La lenghe doprade e je chê naturâl, furlane, inte sô varietât di Cjasarse: une varietât che o vin imparât a lei di Pier Paolo Pasolini e di chei de Academiuta, di Castellani e dai "Quaderni Casarsesi", juste par fâ cualchi non - paraltri nons di valôr! II furlan di chest libri al è une vore siôr, plen di peraulis rudis e origjinâls, tesaur sclet di une tradizion che e va indenant e che si inzorne. Il vivôr des varietâts locâls, feveladis de int, metudis par scrit, letis, al è la fonde di cualsisei politiche linguistiche: une lenghe comune, come che e je la koinè, e à simpri un rapuart cu lis varietâts! Cussi al è pal talian (il "talian regjonâl"), cussì al è pai todesc, cussì al è pai sloven, cussì al è pai catalan. Ma il rapuart al rive a stabilîsi se lis varietâts si fasin cognossi e si confrontin simpri cu la lenghe comun: par chest, un libri come chei ca al è impuartant, e al è impuartant che al sedi let no dome a Cjasarse, ma in dut il Friûl.
Pier Carlo Begotti Vicepresident de Societàt Filologjiche Furlane
Vuei il seil a nol promet nuja di bon, lontan al è colour sinisa. Un cian al si sgosonea par sintî indulà ch‘al pos rivâ cul bajâ. Doi-tre ussieluts ingrisignits a svualapein ‘mo su una ramassa di orâr, ‘mo ta un grun di fueis sècis ingrumadis dal vint da l‘unvier. Il freit a si fracia fin tai vues, fasinti sintî sgrìsui dapardut. I alsi su il golet dal capot, ch‘a mi a ridusut mê nona cu la roba mandada da la Merica, e vuardi ator. ‘Zent duta intarabossada fin sot i vui a corussèa sveltuta par no inglassasi. I tiri sù cul nas parseche i lu sint freit coma chel dal cian, e mi inviei viers ciasa. ‘Co fai il volt dai portei, a taca a neveâ. In prinsipit a còlin un floc ca e un floc in na, coma ch‘a balassin, e podopo a ven jù sempri pì fìssa che cuasin a si pos ciapala cu li mans. Se biel jodi ades a neveâ, drenti in ciasa cialts e suts. Plan plan, a si stâ ingrumant, e cussì a cujerts encia i ciantons malandàs dal curtif. A someja che cualchidun a vedi slargiat dapardut un grant ninsoul apena freat di lissiva. I passaruts a si son tirats dongia ciasa, par serciâ cualchi friguja, magari dismintiada dal mangiâ dal cian. Li talpadutis ch‘a lassin ta la neif fòfa, a somein ai cuadris di cualchi pitour estrous di vuei. Ator, a no si sint nissun sussur. Duta la ‘zent a è sierada drenti ciasa, e i fruts, ma no doma chei, sclissant il nas intor da li lastris a vuardin four, parseche un spetacul cussì a no si pol gioldilu ogni dì.
- Daipo fruts ‘zin sù tal solar che, par stasera, i vin da vei finit di parâ jù duta la blava. - Cussì a ni à dita nustri pari chel dì. Intant ch’i ‘zin sù nu fioi i si fasin schers un cu l’altri saltant i s’cialins doi a doi e tigninsi dur ta la mantangula di fier da li s’cialis. Tirat il clostri da la puarta i ‘zin drenti. - Orpo, cuanta blava ch’0a è inciampò di disgragnolâ. - i disin in coru - ma prima tacan e prima finin - Cussì di bon estru, un al càrga li panolis tal ‘zei, il pupà a li rebàlta drenti la machina da la blava e chel altri a pàra jù menant la mantia. Da ‘na banda a colin i grignei e par di là a vegnin sburtats four i scoi. Il sussur dai ingranagius ch’a sgragnolein li panolis, al sturnis e par ciacarâ a si cuin sigâ. Podopo un toc di timp, a è restat doma un grun di panolis ta un cianton. - Fers - al dis nustri pari - spetait chi cioi la forcia, chê cun cuatri dinc’ par sburtâ a plan. - Alsa par chi e poca par di là, a un sert punt a s’ciàmpa four una suris duta spagutida, ch’a cor sù par il mur fin tai trafs dal tet, platansi ai nustri vui. Me pari al dis: - sot chel grun ulì, al dovares essi il nit dai so piciui; fasin svelts a finî che jù vedareis. - Co vin parat jù encia l’ultima panola, sicut ch’al veva projodut il pupà, tal cianton i scuerzin una biela grampa di ciaviei di panola. I si scufan par jodi miei: la suris à propit fat un biel lavour. Il nit al è fat a scugieluta, dal sigur i piciui ulì drenti a staran cialts. Slargiant a planin il nit e in mies scolassats un dongia l’altri i ciantan sei surisus, gris parzora la schena e colour rosa par sot la pansa. A no son pì grainc’ di una ‘zisial. Li besteutis a son enciamò vuarbis, sensa peil e a si movin coma al ralentadour. I stin a vuardâ incantesemas e podopo cul deit jù tocian. A son cussì fofs ch’a par di rompiju. Intant la nustra giata a è vegnuda sù e sintint chei laments, a si missina al nit. Il pupà al dia: - Eh chi, a sares roba di mangiâ par ic! - Nu i lu vuardan coma ch’al ves tirat jù ‘na saraca. Lui jodint li nustris musis malcontentis al ‘zonta, cassant in devour la giata : Bon dai lassaiu ulì, che cuant ch’i sarin ‘zus via ‘nu, a tornarâ la suris a governaiu. - Cussì contents i ‘zin jù pa li s’cialis saltussant, par ‘zì a contaghi a mê mari se ch’a ni veva capitat chel dopodimisdì.
Di lontan al si sint il trotâ dal ciaval ch’al torna dongia. Il soreli, strac da la lungia ‘zornada di estat, cun pasiensa al sèrcia un bus par scundisi a paussâ devour li montagnis. Me pari al distàca il balansin dal ciar, e il ciaval al dâ un’ociada par devour, coma par ringrassiâ di veilu liberat di chel argain. Nu fioi, i còrin four par disighi ch’al vegni a lavassi ch’a è pront da sena. - Fruts, vegneit a jodi se ch’i ài ciatat in tal ciamp - al dis me pari fasint bocia di ridi. Cul piè pojat tal timon al salta drenti dal panaron plen di erba. Ingrumada in ta un cianton, pojada in ta l’erba ch’a ghi fâ da bombas, a è inglussada una pessota. Al rincùra cun sestin chistu fagotut e al dismònta dal ciar. A lu viers e... maravèa, al fa bosseti un ciavut speloton che cun fadìa al riva a tègni sù il ciavut. Al è un piciul di mierli, ciatat parcera in mies da la vigna. - O pupà se biel ch’al è. - A plan un a la volta, i sercian di caressâ chel ciavut clopadis. - Nina vâ a cioi la chebuta ulà, in ta la stansia dai impresc’, ch’i lu pojan drenti. Provan a jodi se rivan a tiralu sù. - Mê mari, che tal fratimp a era vegnuda a jodi se ch’a era chistu mismas, a dis: - E se tentassin di metilu sot la lampadina, cui oufs in couf? - Cussì i vin fat. Paraltri di chel mierlut a no mi soven se ch’an-d’è stat. Ades cuant ch’i pensi a chê volta, mi par enciamò di jodi me pari fuart e vigorous in piè vissin dal ciar caressâ chel ussielut.
A suna il bot da la ciampana di messa prima. Ma a no mi ciàta indurmidida parsè jò, frututa ingrumada tal jeton di mê nona, i soi belzà dismota da un biel toc di timp. I speti di jodi se ch‘a mi à partat "l‘usielut dal bosc". I fai bosseti four da li cuiertis di pluma, par indivinà se parsora dal burò al è un grunut di cualchi ciussa. I barcons tirats a cop a màndin puc lusour. Paraltri basta chê sfesa par capì ch‘al è alc. I fai un salt a bas dal liet, in ciamesa di not di flanela a flours e discolsa, i cor lì dongia. - Vuarda cuanta buna roba in riga! - Dos neransis, un grunut di bagigi, doi tocuts di mandolat e podopo, maravea, doi pars di cialsutis di lana coloradis. I ciapi sù trimant dut chistu "ben di Diu" e i cor dongia da la nona par faighi jodi. Ic, che prima a faseva fenta di durmî, (ma i lu ài capit ains dopo) a mi fâ tanta fiesta e podopo i cor là dai me genitours par disighi che chistu an, "l‘usielut dal bosc" al è stat amondi bon cun me. Vuei i vai a messa granda cu li cialsutis novis, ben pò se contentessa. Intant a si à fat dì, e four la brusa a è cussì blancia ch‘a par ch‘ a sedi neif apena pojada par ciera. Ociant pa la lastra, jot me pari cu la mas’ciela dal lat, li manis da la ciamesa a cuadrei ‘ziradis par in sù, e la giacheta pojada ta li spalis ch‘al và a molzi; ciaminant al lassa parciera ta la brusa, il stamp da li dalminis ch‘a crichin ta la glera. Cul vongolâ dal pas al s’ciassa la mas’ciela fasint ciutâ il mani. Di lontan a si sint il lament da li vacis ch‘a clamin. Un s’’ciap di passaruts a svualin ator di un grun di friguis di pan, robansilis un cun l‘altri; chel saltignâ content a met ligria. Mê mari in cuzina à belzà impiat il fouc, e chel crepetâ da li sclampis a ti slargia il cour. Planut, un devour chel altri a vegnin a bas da li ciamaris encia chei altris mes fradis, ogniun cul sò fagotut di "usielut dal bosc" strent tal stomit. La nona à metut sora il brout di gialina e il sò bon profun a si sparnissea un puc dapardut. Four a si sint intersâ e il pupà, dopo marindat e intant ch‘al sint a la radio la trasmission dai contadins (Vita nei campi) a si taja la barba devant dal spieli piciat ta la lastra. Vuei sì ch‘al par amondi bon dut vistit di fiesta, encia parsè al met sù li scarpis lustris ch’’i ghi ài metat jò. Subit vegnuda a ciasa di messa, i vai a gambiami parseche i vistits àn da durâ amondi. Intant ch’i judi a fâ alc, i sint a bati la puarta da la cuzina; al è me barba ch‘al è vegnut a ciatâ la nona. Al si sinta in ta la poltrona (a è frovada ma fâ il stes servissi), e scuminsia a ciacarâ. Il tal fratimp i ghi implenits ‘na scugela di brout passat, cun tant formai gratat drenti, e ghi lu proferis. A è propit vera che ta li fiestis di Nodàl a si sìntisi pì boins, a sarâ encia parsè in chis’cius dis, a mi revòchin ta la mints friguis di recuarts di cuant ch‘a si era fioi. Recuarts che invessi di scancelassi cul timp, a vegnin sempri pì presints e biei.
I recuarts a no son coma "scrivi in tal glas", che una volta disfat, a no resta pì nuja. Ogni tant a vegnin parzora e la realtat a fa someâ li robis ta un altri aspiet, cuasi un mont a part. Cussì tal romans chistu unic fil da la vita, fuart ma invisibil, al si disrodolèa da dut ator la protagonista. D’ingrassia da la vita dura ma plena di savietat di chei ains, a à forgiat chè ‘zent scleta, usada a tegnî cont e cun dut chela mondi generosa. Il letour al varà l’impression di essi dutun cui personagius di chista storia, e i speri che la conta a vi possi menâ par man in enfra il vivi di chel timp.
Anelina Colus
Anelina e il fil da la memoria
"Chistu sì ch’al è un libri ti tegni cont ta li’ nustri’ ciasis...", scrisse don Dante Spagnol come "incipit" nel "preambul" di "Sgarfant dentri la cossa da la nona", di Anelina Colussi.
Quel "Sgarfant...", edito, con elegante veste tipografica, nel giugno del 2001, ebbe buon successo.
Non soltanto a Casarsa, dove l’autrice vive e abita "sot l’ombrena di doi ciampanii...", come ha scritto in una delicata poesia dedicata al suo paese.
Ma anche fuori.
Soprattutto presso i nostri emigranti, che noi, friulani in Friuli, troppo spesso dimentichiamo o scordiamo di avere .
E sono tanti!
"Coma chei di Ciasarsa", che vivono, come si dìce, "in ziru pal mont".
In questo nuovo libro di Anelina, "La roda da la gorleta", c’è, e lo avertiamo in modo particolarmente sentito, la continuazione attenta di ciò che l’autrice ha trovato e scoperto in silenzio, "Sgarfant dentri la cossa da la nona".
In pratica, il mondo di un tempo.
Un mondo trasmesso semplicemente attraverso un filo!
Ma quel "filo" ci racconta in modo quanto mai sentito, "cul zirâ lizeir da la roda da la gorleta da la nona, sot il so piè", ciò che qualcuno, nella sua infanzia, ha visto e attentamente annotato dentro il cuore, sgranando incantato gli occhi tra le case e le cose di famiglia.
Come ha fatto, appunto, Anelina, a "Ciasarsa".
Eddy Bortolussi - Responsabile dei Corsi di Lingua e Cultura Friulana della Società Filologica Friulana
La matina a era stada amondi freida, e Anuta a veva dessidut di tornâ tal repart prima di scuminsiâ il lavour, parseche a sinteva sgrisui di freit: «Bosovala ch’i soi stada, s’i ves scoltat mè mari ch’a veva dita di meti sù encia la maja … ». Ciaminant cul ciaf bas par soflasi il nas, a no si era inecuarta di ‘na persona ch’’a vegneva incuntra, ‘pena ‘zirat il cianton.
Fato sta ch’a si erin scuntrats, cuasi di rebaltasi. Alsant di colp il ciaf, a veva incrozat doi vui neris e lustris, coma dos sirisis maduris. Il cour da la fantata al veva fat un salt e li morselis a erin doventadis rossis par l’intric. Chei vui neris a erin di un fantat cui ciaviei drets, petenats cu la riga tal mies, e cu un biel vistit elegant. «Oh ch’a mi scusi, i soi propit mortificada» a veva barbotat ic duta cunfusionada. «Ma ch’a no stedi a preocupassi, a son robis ch’a sussedin» a la veva interota chel biel ‘zovin, encia un puc divertit. Ma ic, ciapat sù il fasolet a era coreta via di fuga, sensa nencia ‘zirasi indevour.
La nona Gigia, vuardant che Anuta da li voltis a era seria, a veva pensat a ‘na ciussa e ghi la veva esponuda a Tita e Taresa: «Jò i vares pensat di scrivighi a prè Rico, disintghi che se lui, vint tantis cognossinsis, al podes fâ alc par chè fantata; no sai magari ciataighi un lavour four di chi». I genitours a stevin a scoltâ, e Taresa a era intervegnuda: «Sacor a no è ‘na idea sbaliada e gambiant post a ghi dovares fâ ben». Encia se a Tita ghi displaseva al veva ‘zontat: «I veis reson feminis, parseche i no voi pì jodila cun chè musa sbatuda lì». Cussì chè stessa matina, la nona a veva scrit a so fi spiegantghi la situasion e preantlu ch’al ciatats un lavour decorous par la fantata, e podei cussì giavala via dal pais.
Il dì devour, Anuta e sò mari a erin partidis bunora par rivâ a stâ un puc di pì cun Lùssia. Dismontadis a Udin, a vevin jodut ch’a neveava amondi fis e lour a serciavin di ciaminâ pai sotpuartins parseche no vevin nuja tal ciaf. La fìa a vuardava li vitrinis ch’a lusevin di colours e ghi veva fat a sò mari: «Cuantis robis pressiosis eh mama, ma da vuardâ, parâ avant e vonda» e Taresa a veva rispundut: «Par mè vualtris e to pari i seis li bielis robis, chel altri al è dut sora pì» e Anuta a chè frase, a ghi veva vegnut in mints Leonardo; encia par ic, lui al era dut e alora ades a veva capit la lession di vita di sò mari.
Ta un dai bancs rimessats, a era ‘zeglonada a preâ la munia pì vecia dal colegiu. Lour tre ghi erin passadis dongia e Lùssia, podopo veila saludada cun disi "Sia lodato Gesù Cristo", a ghi veva presentat sò mari e sò sour. A si erin fermadis devant di un piciul altarut cu una pitura da la Madona cul frutin Gesù tal grin. Taresa a veva tirat four da la sacheta una palancuta e, podopo veila lassada colâ tal bus da li ufiertis, a veva impiat ‘na ciandela preant cul penseir: «Ciara Mari tegnini una man tal ciaf e met par nu ‘na peraula a to Fi. Tu ti mi capis e ti pos considerâ, parsè ti sos stada mari e ti às vut tancius penseirs e dolours ta la tò vita. Dani spirt tal nustri vivi sclet di ogni dì, e che la nustra famèa a resti sempri cussì unida».
Cussì compagnada dal giat di Lùssia, a era rivada ta chè stansiona plena di strafagnìs. Dòma un larc cianton a vevin lassat biel net, ch’al era il post indulà ch’a vegnevin rebaltadis li panolis. Il giat al si era dirizut dovorman devour di una brea a nasâ, sacor al veva sintut la presinsa di suris. Anuta a smiciava dut ator, e ogni ciussa a ghi recuardava cualchi periodo di fruta, coma il spasisu ch’al veva fat Tita par ic, e ch’a vevin doprat encia chei altris fradis par imparâ a ciaminâ, man man ch’a cressevin. La cuceta dal jet da la nona Gigia ch’a no vevin ausat brusâ. Il casson cun drenti robis da tègni dòma par recuart, coma il veciu cujertour enciamò di cuant ch’a si era maridada Taresa, tegnut tant da cont (guaja un mal), ch’a lu vevin fin roseat li suris. Dos cujertis di ‘na persona di lana gresa un puc tarmadis che il nonu Svualdin al veva partat da militar. A si capiva ch’a era puc timp ch’a vevin partat ulì la gorleta, parseche il polvar intor al era dòma pojat parzora via.
A era la visilia di Nodàl e chè matina, a veva tacat a neveâ. D’inprin amondi clara e podopo sempri pì fissa, cun flocs gros coma bocon di molena di pan. Il cian di Jacumin al si veva tirat drenti la cucia e distirat al vuardava four dòma cu un vuli viert. No si sinteva nissun sussur, dòma il colâ lent da la neif ch’a cujerzeva dut, ingrumantsi ta ogni cianton.
Viers sera a no veva enciamò scangiat, ansi a someava ch’a vegnes jù enciamò pì fissa. Tita cu la pala, al veva fat un troi che da la puarta di ciasa passant pal curtif al rivava fin tal stali, e un altri al continuava fin in ciaf da la stradela, par podei ‘zî four tal pais.
Jacumin cul jutori di doi so cusins, al si veva divertit a fâ sù un pipinot di neif in mies da l’ort. Ghi veva sclissat doi batons pai vui, un ciapielat rot pojat tal ciaf, un toc di legnut pal nas e un pa la bocia e par sot al veva sgnacat un par di socui vecius. Al pareva propit bon! Intant a parava indevant a neveâ, scangiant dal dut dòma ta l’indoman matina, Nòdal. Taresa a era contentona parseche finalmentri i so fis a erin ducius vegnuts dongia. ‘Zuan al veva vut tre dìs di stâ a ciasa. Ta pus meis ch’al era stat via, il fantat al si veva madurat fat un omp insoma e col era rivat, la prima roba a era stat chè di metighi tal ciaf di Jacumin il so ciapiel e il frut al si veva emosionat. A Anuta a ghi vevin dat una setemana di vacansa, e Lùssia come premiu par i boins votos ciapats, a veva vut il permes di restâ doi dìs a ciasa. A si cugneva contentassi bastava essi insiemit par Nòdal.
Anuta a era entrada in ciamara e a pensava che chè lì ades a tornava a essi la sò stansia, almancul fin a cuant ch’al sares rivat il dì di maridassi. Dut a era coma prima, encia il santut dal sacrocour, impirat tal spieli dal "burò", parzora chel "burò" che Taresa par tancius ains a ghi veva pareciat drenti li scarputis, l’"usielut dal bosc" la not di Nòdal. Cuancius recuarts! Cuant ch’a durmiva tal jet cu la puora nona Gigia e ta li seris ingeladis di unvier, figotada intor di ic, a ghi contava fiabis che dòma li nonis a san imbastî. Podopo finida la fiaba la nona a sierava sù disint sempri: «....e àn fat un pastin e un paston e jò ch’i eri ulì a no mi àn dat nencia un bocon». La fantata a veva fat bocia di ridi a chel recuart, parseche ogni volta a ghi rispundeva a sò nona: «Però se disfassats ch’a son, e encia sensa cour!» e la nona Gigia a rideva jodintla ciacarâ cun serietat.
Lâ vie e tornâ il romanç de emigrazion.
Intune Messe pai emigrants, un predi al à fât une predicje bielonone. Al è partît cuntune citazion dal Vanzeli, dulà che l’Anzul al da a Marie la anunciazion che jê e spiete il Fi dal Signôr. E Marie, passât cualchi di, e partìs e e va a cjatâ so cusine, Elisabete. Viodêt, al disè chel predi, la condizion dal gjenar uman e jê cheste: chê di lâ intôr, chê de Madone, di jessi ta cheste tiere ma di jessi come in esili, di prestâ il cuarp pai disens dal Signor e - soredut - di jessi ca par preparâsi ae nestre vere patrie: chê dal Cîl, chê di chel altri mont. E alore, o sin ducj emigrants, ta cheste tiere, o sin ducj che o volìn ben a une patrie, ma o savìn che la nestre patrie e jê plui di une, une patrie dulà che o sin e une patrie dulà che o volaressin jessi o volaressin lâ.
Ma ancje lis patriis, in cualchi mût, a emigrin: chei che a partissin, a puartin simpri suntun cjanton dal cûr un tocut de patrie che a lassin e le fasin vivi dulà che si cjatin a vivi. E se un doman a tornin, dal sigûr a puartaran suntun altri cjanton dal cûr un blec di chê gnove patrie che a an cognussût fûr pai mont. La vite dai emigrants e je dut un messedâsi di sentiments, di emozions, di esperiencis, di vite, di lavôrs, di storiis. E, par chest, lis patriis no son mai compagnis, ancje lis patriis a cambiin. La patrie che un al torne a cjatâ dopo agns no è plui la patrie che al à lassât: e je chê, ma e je ancje gnove, e je chê e e je une altre. Ta chest mont di identitâts che si metin dongje e di identiâts che si discomponin, di lâ e di tornâ, di emigrâ e di imigrâ, a nassin e a cressin lis storiis: storiis di feminis e di umigns, di fruts e di fameis, di personis e di paîs intîrs, di individualitâts e di comunitâts. E cualchi volte, lis storiis a deventin storiis contadis, storiis scritis, contis, poesiis o romançs. Poben, propit un romanç al è il libri che Anelina Colussi e à scrit par memoreâ la emigrazioni ma no une emigrazion cualsisei, no, la emigrazion cun tant di nons e cognons, cun tant di personis veris e vivis, personis che si puedin identificâ.
Al è un romanç popolâr, tal sens just e plen de peraule: popolâr, in primis, parcè che al conte une storie (o ben, plui storiis dentri di une) di popul; popolâr, parcè che al è scrit par jessi let e capît de bande di dute la comunitât; popolâr, parcè che al à un stîl plan e discorsîf, facil e sempliç. E ancje se la storie contade culì e à une sô dramaticitât, dut câs e ven tratade di Anelina Colussi cun man lizere: al è come se un pitôr al dopràs un pinel cun sfumaduris di colôr delicadis e tenaris, che pò a son propit chês che a restin, che a madressin inte anime, che a fasin ricuardâ un cuadri, une poesie o une pagjine di un romanç. Se nô o leìn II Migrant cun chest spirt, cun chest voli, cun cheste disposizion, salacor o rivìn a capî miôr no dome il mont dai protagoniscj dal romanç, ma ancje il mont nestri, chel che al contorne il nestri vivi.
Pier Carlo Begotti Vicepresident Societât Filologjiche Furlane
Par ducius i ‘migrants coma me pari, ch’a son stats o son enciamò sparnissats four pal mont, e a dutis li lour feminis, coma mê mari, che jù àn spetats bessolis, cul cour in man e cun tant coragiu. A chista ‘zent i dedichi di bon cour il libri, parsechè cul lour tant strussiâ a ni àn dat la pussibilitat di ‘zî sempri pì in miei.
Descrission da la famèa
Angelin al era doventat capofamèa d’in chel an ch’al era tornat a ciasa podopo essi stat presoneir in Germania. Difati di lunc la vuera a ghi era muart il pari tai bombardamints, e encia un barba cu una so fia piciula. Cussì al era stat costret cun dut chel a ciapâ li redinis in man. Alora al veva rifletut e dopo veighini ciacarat in ciasa, d’acordu encia cu la famèa da la marosa al si era maridat, menant in ciasa Paulina ch’a veva finit vinc’ ains doi meis dopo maridada. Ta chista famèa a erin dos vedovis e tancius fiis, uarfins di vuera. Cussì ognun di lour a si consolava fasintsi coragiu un cun l’altri, vivint la stessa situassion.
Finalmentri il grant bastimint cu ´na lungia e malinconica fis´ciada, al veva tacat a movissi spacant l´aga coma ´na grandona vuarzina e lassant podopo par devour un agàr di spluma blancia ch´a si tombolava par un biel pies. Angelin al si era tirat tal plan a bas dongia il so post in terza classe a sitemâ li robis da la valis pal lunc vias. Da ades indevant al veva di jodi dòma che aga e nuja altri, lui omp di planura e di ciera ferma, sacor al vares fat un pucia di fadìa a usasi par chel gambiamint. Tal fratimp in pais, Paulina metuda Ginuta ta la cuna dongia dal so jet, a si preparava pa la not. Drenti la so ciamara a veva scuminsiat l´atesa di un scrit dal so omp cuant ch´al sares rivat in Canadà. A passavin i dìs e Angelin ta la naf al veva fat ´micissia cun altris di lour, tant puc sù puc jù a vevin li stessis condissions di vita tai pais ch´a vevin lassat e cussì a si capivin benon. Par furtuna lui al nol sufriva il mal di mar, ma la pì gran part di lour a no steva ben.
A erin passats ‘na ventina di dìs e ta la famèa di Paulina il pustin al veva partat un telegram. Sô madona ‘Tonieta a veva lesut ingropada devant di ducius che il fì podopo tredis dìs di naf al era rivat. Puc timp dopo encia la nuvissa a veva risevut ‘na letara dal sò omp. E la sera bessola in ciamara a la veva vierzuda. Al diseva che il vias al era stat lunc e che so barba a ghi veva ciatat un lavour tai altifors a turnus. Al vares vivut ulì cun lour fintant ch’a nol ves ciatat alc di miei. Ch’a la pensava e ch’a ghi des tancius bussons par lui a Ginuta. Da piè da la letara al era un "post scriptum": «Tegniti cont e no stâ pensâ par me che jò i stai ben». Pleada e ficiada la letara ta la busta, la veva pocada sot dal cussin, cuasi par faighi compania. Bussada la fìa, a veva tociat cu la ponta dal deit indice l’aga santa tal singlus fasintsi un sen di crous e podopo si era comedada sot li cuiertis serciant di ciapâ sun.
Intant tal Canadà Angelin al era ‘zut a messa. Ta chê glisia plena, encia di tancius ‘talians, al veva preat cul cour: «Signour judimi ta chista Santa ‘zornada e benedis la mê famèa lontana» e al veva giavat four dal tacuin la figura dal Sacri Cour ch’a ghi veva dat so mari prima di partî pal militar. Podopo lui al era stat fat presoneir e partat in Germania, ma chel santut a lu veva tornat a menâ a ciasa; da chê volta a lu tegneva sempri cun lui. Bussada cun devossion l’imagine, metinla jù al rifleteva: «Jot coma ch’a si presèa di pì duta la so ‘zent cuant ch’a si è via di ciasa e soradut lontans dal nustri ciar Friùl». Four di glisia inviantsi vier il so louc al veva ociat che doi ‘zovins tegninsi a brasseti a ridevin di gust e intant ch’a si batonava miei il giacon e fraciada la bareta, al era tornat cul penseir a chel dì ch’al veva jodut Paulina pa la prima volta. Al era rivat cui coscrits parzora dal ciar bardat cu li fras’cis a fiesta a fâ il ‘ziru dai pais. Un trup di frutatis a erin sintadis in plassa dongia la fontana a contassila, e la legra compania a si veva fermat al dret di lour schersant e tacan baton cun dutis.
Tal fratimp Angelin di lunc la matina al era rivat cu la naf a Genova e podopo spetat cun pasiensa la valis (il baul a lu veva spedit cu un camion), al era montat sensa esitasion tal prin treno ch’al ‘zeva da li so bandis e al era partit. Il vias a ghi someava amondi lunc, cuasi coma i tredis dis di naf par tornâ da la ‘Merica! Par strada al rifleteva coma ch’al sares stat chel incuntri cui so fruts. «Cuissà s’à mi faran fiestis, in font par lour jò i soi cuasi un forest» al rumiava ta la so mins. Il treno mazenant chilometros al si vissinava sempri pì al so Friùl. Tal fratimp a vegneva not e Angelin al rivava a disfransèa dòma la saguma dai morars, arbui antics da la so ciera. Curint a si olmava li ciasis ch’a pocavin four da li lastris una lus ‘zaluta e cialda ch’a faseva intuî che lì drenti a era sen di famèa. «La mê Paulina, i me fruts» a ghi era vegnut di disi di bot. «Jodareis che di ades indevant i no si lassarin pì» al veva comentat a vous alta e podopo ‘zirat il ciaf al si veva innecuart di un ‘zovin sintat in banda ch’a lu studiava pensant: «Chel lì ch’al ciacara bessoul a nol à di essi tant just po!». Angelin cu ‘na sclarida di gasarot e serciant di dassi un contegnu, al veva fat fenta di nuja vuardant par four.
Lui lavorant tai so ciamps a si sinteva content capint che chel lì al era il so misteir, fat cun tanta passion. Al parava indevant cussì la redetat lassada di so pari, dal nonu e enciamò di agnorus indevour. L´odour da li sopis di ciera savoltadis da la vuarzina, al era particular a lu faseva sintî pì vissin a la natura. Cussì plan plan cun pasiensa la famèa a tacava a vivi la vita, tornant a ´zontâ il sercli ch´al era restat viert par ains. Cui sacrifissis di Angelin enciamò ´zovin, ´zut lontan four pal mont e li lungis ´zornadis di Paulina ´zovina mari, a scombati encia cul jutori da la famèa ma sensa la spala dal so omp, a erin finidis. Cui ains a si vevin sistemas; i fruts a cressevin e plan plan a si vevin ´zontat ´n´altra fruta e un mas´ciut. Una volta doventats fantats a vevin podut studiâ no dismintant mai che, se podevin vei una vita pì comuda, a era in grassia encia dai lour genitours. Tancius ains a erin passats, tanta aga a era coreta via par sot i punts. Gina a era doventada granda, si veva maridat e veva vut una biela fruta.
Aneline nùs vise che lo sò Conte si disvoluce tai ains '60 - '70 dal secul passàt cuand che tal nestri Friul, daspò il dram des vueris e la vite grame, a nassin spiracui di cressince culturàl e material ingràt di profigurà un futùr dulà che si po’ vivi in maniere convenevule e dignitose.
La vicende di Dosoline, in cualche maniere la protagoniste da la Conte, si davualg in cutuardis cjapitui ch'a si colorin ognidun di un specific titul sicu curnis ch'a insavoris personis, moments, situazions, memoris, viertiduris.
Aneline a sint in maniere vive il fond da la culture popolàr; cun gust narativ nus ufris il vivi concret, semplic, sapient e savoris da lis personis; la fevèle che dopre a è che di ogni dì, seneose tal stes timp di pandi un ordenari viestut di fieste, che nol spresèe il mùd comun dal comunicà da la int, ma i dà continuitàt furninlu di memorie e inricjnlu da lis istancis dal presint.
Daspò chestis osservazions generàls mi sint in dovè di evidenzià alc di pui specific ch'al costituis l'anime di fons di cheste Conte.
La figure di Dosoline e l'arbul di pomogranà mi somein i riferiments decisifs di une consegne di Aneline o vùl danus tal svanì da la civiltàt contadine l'autòre a pand une positive nostalgie par la figure feminil di Dosoline che vedua, e à tignut sù l'intere famèe. A è jè ch'a racuèi il savè sevèr e operativ di nonos e genitòrs sicu fonde par superà lis traversìs da la vite.
Il sò itinerari al è un dovè prin e soredut indulcit di cualchi plasè e ancje chest a servisi di ce che la vite a promet, ma no manten!
Il bensei ch'al compàr sicu progres economic al è si benedit, ma nol devi sei une sclavitùt ch'a spoe la tignude e la sapience ch'a varès di conpagnà il disvoluc da la storie. Si pues pensà a Dosoline come simbul d'un Friùl, in chest cas al feminil, ch'al scuind une farce par nuie scjassose ma inte grade tal realisim concrèt, misuràt su lis veris necessitàts de famèe e pront a parà vie il scartum dal vivi coletìv.
La stesse vedovance a è un stimul a scometi su la vite simpri e cence riservis.
E i sin al simbul dal pomogranà plantàt dal nonu su la spoe de cjase: «Dongia il mur ch'al dà a misdì, ulì al veva pensat di sistemalu plantant ta li fughis dai claps cualchi claut e leant cui spacs i brancs par ch'al possi cressi al larc, coma 'na man cui deic' viers… A no si dismintiava mai di bagnalu, e cui ains lu jodevin cressi vivarous e madurâ, a so timp, frutans par ducius. Al era doventat sensa dubit un simbul da la nustra famèa».
La scuerte di un sfuei di quaderno a cuadres scrit a matite dal von, al assum il valor di un vèr testament, di une didancose scomesse su la vite.
Il cjapitul tredicesim al puarte chest titul: "L'inissi da la modernitàt".
Mentri che Dosoline ormai vecje si prepare a la dipartite, fìs e nevòs a entri in plen in ches gnùf mond là che la int no tegnin plui lis vacis, il stali al è vueit e rinovàt benon par ospità la veture che ogni cjase planc planc a comprave.
Dosoline a pensave dentri di sé: «Vuarda la vita a à sempri il ledrous da la media, parsè che curint in machina a no si pos notâ li piciulis robis ch'a si presentin devant i vui s'a si cor di premura».
Il mudà rapid dal costum nus à investìs cun prepotence.
Pensà a ce ch'i stin pierdint forsit nùs jude a vivi il presint in maniere pui madure.
No si à di cori tant e si devi dà timp par ch'a vinci simpri l'anime nestre pui profonde là ch'a stà la nestre indentitàt vere e autentiche.
Pulìt il sìt da l'arbul dal pomogranà Dosoline a vùl cjatalu par l'ultime volte e viodint il tronc vecju e grupolòs a conclùd ch'al somèe a jè: «Ogni grop di chistu arbul al è un sblec di vita, coma ogni grispa ch'a è intòr di me a ciacara da la strada ch'i ài fat fin ades stant che 'na ciarta geografica».
L'ultin pomo racuet ta 'na ramassa bassa, la foto dal sò Celso in divisa di alpin, soredut il sfuei là che consegne a chei ch'a restin, il mior dal sò cùr son descrits cun tune cariche emotive ch'a ingrope.
Aneline cun ches sfuei nus invide a cjalà in sot par che la sò Conte a doventin in vigoròs program di nudrì ogni dì cence pierdisi in idealisims utopics e veleitaris.
Nò i sin sicu 'ne nàf tal màr dal nestri destin. Tes dificultats al è impuartant no pierdisi mai e fassi farce, resisti cence mai rindisi. Une ciate di salvament nus è garantide: une Man si fàs dongje par danus orientament e fuarce.
Cence volè fuarcà i cunvinciments di ogni dun il contest di dute la Conte nus reclame il misteri di Diu e la Fede cristiane che è e à nudrit Dosoline, la sò famèe, i nestris pais. A è une Man ch'a jemple di sens la ments, il cùr, l'agì di ce tantis personis ancje tal nestri timp. «Steit insiemit e volesi ben» a son lis ultimis peraulis di Dosoline.
Lei la Conte al è un plasè nudrìd di cordiàl finece; si compagne cun rispetose discrezion l'invit a no dismenteà ches impegn.
Presidente Associazione Culturale
"Padre David Maria Turoldo"
Teologo e Critico letterario
Mans generosis
a si comedin i ciaviei
intant che i vui
a van devour di cualchi recuart;
sacor dai to frus
cuant che cun amour
i ti caressavis
li morselutis
tondis e pacioconis.
Mama,
prin non da imparâ
e mai da dismintiâ.
I ains a svualin
ma i recuars
a si infondin in tal cour.
Platas framies li to grispis
a son i momens biei
e chei brus.
Il ridi mo' liseir
mo' a sclopòn
a implenis la stansia di soreli
encia se four a sofla
un vint freit
e a ven jù ploia a slavasson.
Petenimi enciamò
planut
coma 'na nenia
i rissos un puc ingatias.
No impuarta
se subit devour
a tornin a inrissâsi
intor dai to deic' coma anei
ch'a non volin stacasi.
Ciantusèa li storiutis
di cuant che nu i stevin
a cavalot dal to grin
a scoltati incantesimas
cuasi sensa tirâ flat.
Li manutis ch'a tegnevin sù
la musata atenta
intant che i piè nus
a sciassavin
coma batecui di ciampanis.
Milus cu la corona regal
sciatula di grignei ros vifs
polpa acida e dolsa tal stes timp
bocia ch'a rit vuardant la sierada.
……Tal ort dongia ciasa a vevin dos plantis vecionis di ua fraula, tiradis sù dal nonu dal fantat. Un dì chistu ultin, al era intent a sclipisâighi parsora li fueis il solfato.
«Jot se in possanza ch’a son chistis plantis e, cun chei brancs al larc a somein ch’a prein».
Sfiorant ‘pena i rapus ch’a tacavin a pendolâ ca e là, al veva pensat ch’a prometevin una buna anada.
«Dovares vegnî bon vin, no coma l’an passat che al era an bisest, an sigur sensa sest, sicut la vecia dètula». Il nonu di Sandrin al veva plantat dispus dal mur da la ciasa encia un pomogranà. A nol si era seciat nencia in timp dai bombardamins e, par chistu fat di furtuna, al era stat tegnut cont pì di chei altris arbui. Al era cuasi un simbul da la ciasa e ora presint al madurava enciamò amondi frutans…….
……L'amiga, un toc di femenona, al contrari di ic ch'a era minuda e piciuluta, a ghi veva dat un tiron par imbrassala, che par puc a pierdeva il 'cuilibriu. Dint doi colps di pompa a veva tirat l'aga, e implenint il vas a veva sistemat i flours. Dopo dita un rechia tornant viers ciasa, si era inecuarta che un ciamp di furmint lì dongia, al tacava a doventâ colour oru. In enfra i spics grops di papavers ros a fasevin biela vista. La femina si era fermada a ciapani sù un ch'al era cressut in banda la strada e, sledrosanghi il ciapiel par in jù a veva fat 'na femenuta coma ch'a veva imparat vuardant sò nona da canaia. Una bogada di vint di colp a veva sparnissat ator l'odour di erba medica seciada e, la femenuta di papaver ch'a tegneva in man, a veva trimat lisera……
……L'omp comedansi ta la ciadrea al veva tacat a spiegâ.
«Alora fantat ti às di savei che chel dì i stevin tornant indevour, dopo un an, da la vuera in Grecia ta la naf "Galilea", ch'a era plena di alpins dal Btg Gemona, cualchi carbunier e i marinars».
Jo e to pari i vevin pensat di metisi a durmî devour li colonis ch'a tegnevin sù la naf, laiù in tersa classe. Chel penseir al era stat la nustra furtuna parsè che, vier li undis di not un siluro di un sotomarin ingleis a la veva centrada in plen. Dal buson ch'al si veva format, essint chistu a fil di aga, a rivava drenti aga a plen e ta un moment, fun, scur e sigons di amics. Chei ch'a erin ta li filis a durmî dongia il slambri, a no àn rivat a salvâsi. Invesi chei ch'a erin parsora il punt, àn vut la prontessa di cori viers li sialupis di salvatagiu e cassalis ta l'aga, par podopo montâighi parsora. Intant la naf plan plan a steva pendant da 'na banda sempri di pì. Nu doi i sigavin ai compains di butâsi, ma sensa esit. Jo e Celso, che par furtuna i savevin nodâ, i sin stas pì fortunas. Nu doi, palpant i vevin ciatat in mies di ducius chei tocs di len, un amondi gros e i erin montas slungiansi parsora. Li feridis, ma amondi di pì ches di to pari, ch'i si vevin procurat sciampant four pal sbregon plen di pontis ch'a taiavin provocadis dal siluro, a ni brusavin cu l'aga salada dal mar. La naf dopo oris di agunia, a era sparida sot strissinant cun ic tal revòc, tancius di lour. Dut ator un puc lontan, a erin scialupis plenis di omis. Paraltri l'istinto di sopravivensa al era cussì fuart, che a ni faseva sopuartâ encia chistu. I vevin di fassi fuarsa par rivâ tornâ a ciasa, i pensavin, ingrampas a chel len che a fadia a ni tegneva sù, pa li ondis ch'a ni sciassavin di ca e di là. Un toc di timp dopo nissun a diseva alc parsè che la poura a veva ciapat il post da la speransa. Ormai i erin cunvins che li fuarsis a ni stevin 'bandonant, setenoné tal cricà dal dì a mi, mi veva parut di olmâ da lontan una naf. Sacor al è un miragiu i pensavi, ma invessi a era propit una ch'a zeva in sercia di cualchidun enciamò vif……
……«Ven indevant Pia e siera dovorman la puarta che par tegni spalancat ch'al zedi four l'odour, i mi soi inglassada la schena». La femina si veva sintat assetant subit i crostui che ghi vevin ufrit e, a plen bocia a veva dita:
«Mmmh se boins, jo par metimi a faiu i no ciati mai l'indret, cussi al è pì sodisfasion a ciataiu prons».
Ic a era amondi scleta e a no li mandava a disi, paraltri a sarà stat encia par la vita dura ch'a veva passat e ch'a la veva forgiada in chistu mout.
Co era nassuda, sò mari a era muarta di part lassant encia altris doi fiis di cuatri e sei ains. Par il prin an ic a era stada tirada sù dai nonus, ch'a erin enciamò zovins. 'Na dì i doi fradis di Pia a la vevin mituda parsora di un barcon e se il pari a nol era stat svelt a tirâla via, la canaiuta a vares fat 'na bruta fin.
I frus a vevin spiegat che a volevin butala a bas parsè che secont lour la mari a era "zuda cun Diu" par colpa sò.
Puc dopo il vedul al si veva tornat a maridâ, ma la marilastra a ghi petava dispes a lour e, cuant che la sera l'omp al tornava a ciasa dal lavour, li canais a ghi contavin ch'a li ciapavin ma lui al crodeva doma a la version da la femina.
Un an dopo ic a era restada insinta e a veva tant fat che l'omp al era stat costret a partâ i tre fiis par il "quieto vivi" ulà da la nona, passanghi ogni tant un puc di bes pal mantegnimint. Il pari cualchi volta al zeva a ciataiu però di rescous da la femina, e lour a si ingropavin cuant ch'al veva di lassaiu soradut Pia ch'a si piciava ta li barghessis e lu vuardava cui vui plens di lagrimis.
«Pia ciàpa chi e partini un pus a ciasa» a veva dita Dosolina, fagotaniu tal scartos dal pan.
«Grassis, jù asseti volenteir»……
…….Dongia il mur, ch'al da a misdì, al era un tocut sensa marciapiè. Ulì al veva pensat di sistemalu plantant ta li fughis dai claps, cualchi claut e leant cui spacs i brancs par ch'al possi cressi al larc, coma 'na man cui deic' viers.
A no si dismintiava mai di bagnalu, e cui ains lu jodevin cressi vivarous e madurâ, a sò timp, frutans par ducius. Al era doventat sensa dubit un simbul da la nustra famea.
Di lunc la seconda vuera cui bombardamins ch'a son stas, al veva cundurat, encia se cualchi ramassa a si era crevada.
«Jo» a veva parat indevant Dosolina «dopo la muart di me missier, i ài vut cura di chista planta, ch'a ni à cuasi "compagnat" ta li 'speriensis di ducius chiscius ains. Cul timp coma ch'i ti pos jodi i vin metut a post la ciasa ma chel toc di mur cul pomogranà, i vin volut lassalu apusta cussì sensa stabililu»…….
vegnut voia di tirasi four par daighi una ociada al pomogranà. Dos-tre fueiutis zalis, si stevin stacansi cul jutori di un colp di aria, vongolant planut fin a tociâ ciera. Caressant il tronc veciu e gropolous, a veva rifletut concludint ch'al someava a ic.
«Ogni grop di chistu arbul al è un sblec di vita, coma ogni grispa ch'a è intor di me a ciacara da la "strada" ch'i ài fat fin ades tanché 'na ciarta geografica».
A veva slungiat il bras stacant l'ultin pomogranà restat ta 'na ramassa bassa……
Prefazione
Anellina raccoglie momenti di vita suggeriti dalla natura, dalle ricorrenze consuete dell’amore, dalle vicende e dai ricordi famigliari e paesani.
Sono spunti di una graziosità unica, raccolti con una leggerezza lessicale incomparabile, ravvivati nei loro reconditi significati e, trasfigurati da un alone d’amore e di speranza.
Mons. Nicola Borgo
Presidente d’onore
Associazione David Maria Turoldo
E direttore del centro culturale
“Il ridotto” - Coderno
Vous
notis ch'a si nissulin
ta 'na cuna
di spirt e passion.
La melodia,
'na bava di notis
ch'a si slungin
par dut il pentagrama.
Vous
fii pressious
di arzent e oru
ch'a si spielin
tal seil.
A revòchin tai murs
distiransi
pai ciamps
fin sot dai spics
dal furmint.
Vous
flours ch'a si rebàltin
da la bocia
dal timp,
che mai no si flaparan
sensa timp
e sensa etàt.
Discolsa
i brami enciamò ciaminâ
ta l’erba frescia e fofa
coma il velut.
Sintî la ciera
fami ghitis sot i piè.
Nasâ il bon odour
partat da l’aria
ch’a insilièa il me cuarp
cun creansa.
Scoltâ
la vous da l’aga
scori sidina
drenti il jet da la roia.
E jodi
la maravèa dal soreli
platâsi
devour li montagnis
intant che la sera
cu la sò pas
a pòca four il scur.
L'arbul dal glicine
intorgolat
tal mur da la ciasa
al somea
ch'a la voli imbrassâ.
I flours
coma raps di ua
colour lillà
a pendolein dai brancs
coma tancius elegans ricins.
Cussì chel louc
encia se veciu
a par vistit di fiesta.
Sintada
da 'na ciadrea di vencs
in flanc la stua
cu la mantellina
poiada ta li spalis
a è intenta a fâ gucia.
I ociai spes e neris
a son poias
a metat nas.
'Na ocioada parsora via
ogni tant
par tindighi al fouc
e a la pignata.
Li mans
inveciadis dal timp
a lavorin sveltis
cuasi sensa vuardâ
i fiers di cialsa.
La giata fumula
si tira dongia
ospedant a plen bocia.
Podopo
si rodolèa a colas
parsora li sò savatis.
Ades ta la stansia
si sint il ronfâ
da la nona indurmidida
ch'a à lassat colâ parciera i fiers.
La bestia
cu un salt
a si scufa tal so grin
sveanla cu un scias.
Vui ch’a sgarfin
in enfra il passat.
Lagrimis di recuars.
Nostalgia messedada
a la speransa.
Gioldi di un incuntri
par tornâ a vivi la zoventut
ch’a no si dismintiarà mai.
Erin squasin finis i timps vecius tai ains ’70, ma Anellina ni u conta par sempri. Storia di Julia, cussì l’aveva clamada so pari.
A l’à vulut cun chel non riclamà l’arma dai Alpins ca l’è sempri stàt un colant ala tiara furlana. Un sun di unitàt e pas.
Dòs righis empladis di poesia, a trima na storia di emigrasion duta al feminil.
“Si veva levàt na borascia e un grop di nulis torzeonis flanconansi a vevin platàt un cjantòn dala luna”.
Si minsona i libris e l’istrussiòn ca sares stada impuartanta e invessi a serviva lesi par evadi da un lavoru ripetitif. Si veva scundùt la nostalgia.
Li nutissis di cjasa a funsionavin da coragiu.
“Sisila” la clamava sò pari, ussiel da doi paeis e la mari a feva sals mortai par viodila “tal mac di ducius”.
Il fantàt lassàt tal paeis l’era un amour di altris timps lontan, romantic, impuartant. Danei l’era par sposà!
Nò tantis voltis ti bussa la furtuna, ma Julia à il sò momènt di oru e a doventa modela.
Si snoda chista conta tra estàs di splendòur e nòs cuma la pece, in che tiara di Milan.
Gilberta Antoniali
Scritora
Introdussion
I no sai s’a capita da li voltis encia a vualtris di nasâ un odour, o smiciâ una cualsisedi roba, e essi partàs di colp, cu la mins, amondi indevour cul timp.
Al è chel ch’a mi à tociàt a mi, par tacâ chistu romans.
Se si à voia di lesi alc di naturàl e sinseir che al rivi al cour, chistu me romàns al è par vualtris.
Eco se ch’i ài sintut jo, chista sensassion al è stât il mutif determinant ch’a mi à menat a butâ jù chistu me romans.
Il titul al cònta se che la protagonista a veva vivùt in tal passàt traviers i recuars, li robis sôs, la zent ciara a ic.
Dut al scuminsia cul tornâ a ciasa sô, podopo un dilunc periodo.
A torna in veciaia, ma cu la zoventut in tal cour.
Intant che a svualin i dis, dut a ghi minsona il so passat.
Ogni singul ciantòn ator di ic, al sùpa dai momens belzà vivus.
Momens chiscius scolpis in ta la so mins, da no podeiu scancelâ.
Ogni cònta a è cuasi una fotografia, siora di particulars, di fâs di vita, una poesia di pucis peraulis ch’a rint amondi significas colegas tra di lour.
L’Autora
Il tont di luna plena a faseva da parona tal seil e minciona, a si spielava ta l’aga clara ch’a pocava four la fontana sistemada tal mies dal paìs. Dut atòr al era il sidinour e li ciasis, cui barcòns sieràs, a someavin paussâ cui vui sbassàs. Un cian dal dit al fàt al si veva mitùt a baiâ rompìnt chè pas. Pai borcs cuasi ducius a si erin tiràs in ciasa par senâ. Si veva levada un pucia di borascia e un grop di nulis torzeonis, flanconansi, a vevin platàt un ciantòn da la luna. Par rivâ ta la famèa di Pauli, pari di Julia, si costegiava un muret di edera sempriverda ch’a si era impetada intor cussì fissa, cuasi da “sciàfoiâ” i madòns.
Chè matina Julia a veva pareciàt la valìs dongia la puarta di ciasa, cu una giacheta poiada parzora, parsé a sintiva un puc di freit da l’inissi di sierada. Sò mari a la veva visada che ulà a Milan il caligu al vegneva dispès e, ch’a si tegnès cuierta par deparâsi dal umit. Daniel, il dì prima ch’a si vevin saludàt, al ghi veva metùt in man un pachetut. Ic a lu veva discartosàt cun curiositàt, e drenti… maravea una colanuta sensa tantis pretesis ma che, ta la medaiuta a forma di cour, a erin incidudis li inisials di lour doi. «Grassis» a veva dita sbassant un puc il ciàf par fâssila meti subit atòr il cuel.
A la fin da la strada indulà ch’a steva la famèa di Julia, a era una butega di frutans e verduris. La mandava indevant una copia ch’a veva doi frus. Ulì la fantata a veva fàt un pucia di ‘speriensa stant devour il banc e dopo vegnuda via, a era restada amiga cu la femina. Cussì chista si veva ufrìt vint il telefono, che enciamò pus a vevin in ciasa, di fâ telefonâ Daneil a Julia, ch’al steva dongia di lour. La matina dal dì ch’a finiva i ains, a veva vièrt i vui contenta, ma da l’altra banda displasuda di no essi a ciasa a fâ fiesta cui sos. Anzuluta in chista ocasion, a usava fâ la torta cu li coculis a plena piastra dal for: Julia da canaia a gioldeva a pareciâighi spacàt chel frutan. Ogni tant a sgnacava un panetut in bocia e roseanlu, a faseva cussì rumour che il cianut al tirava li orelis cul ciàf un puc in banda. Alora ic a ghi cassava un tocut e lui corint a mangiâlu al menava la coda content. Chista torta a vegneva cussì buna e cu la crosta crocanta che ta puc timp a spariva. - Coma ch’a si preseèa di pì li robis cuant ch’a si è lontan di ciasa - veva rifletùt Julia, inglutint par la gola. - Co ghi scrif a la mama, i ài di domandâighi se an parecia una par cuant ch’i torni a Nodàl -. Chè sera, Daneil al era rivàt a ciasa di chista zent ch’a vevin enciamò di finî di senâ.
I chilometros a si scurtavin sempri di pì e la destinasion a no era tant lontana. Setenonè li primis ciasis four paìs a vevin fàt bosseti in enfra i moràrs e i ciamps di vigna che ora presint, unvier, essint sensa fueis a someavin a tancius Crists in crous. «Ve là ch’a è la “nustra stassion”» veva dita par prima Linda. Ciapadis sù li valìs si erin tiradis dongia da la puarta in speta di dismontâ. Cul ciulâ di frens il convoliu si veva blocàt, ta chel post tant insiumiat. I pus meis ch’a era stada via, a Julia ghi vevin someàt ains e ciaminant in banda di Linda a preseava ogni roba ch’a jodeva, coma ch’a la scuierzes pa la prima volta. «A si pos vivi ta sitàs bielis e grandis, ma par me a nond’è poscs miei di indulà ch’a si à passàt la zoventùt» a veva comentàt a vous alta. Ma Linda a veva rispundùt alsant li spalis: «Par me uchì o ulà a è la stessa roba».
…A passavin i meis e Julia a veva proponùt al so Daneil di trasferissi a Milan, parsé che un so cognossint al veva di zî in pension. In chistu mout a ghi varès molàt la Dita di idraulica cun doi dipendens che, chel di metisi par cont so, al era sempri stat il so sun. Daneil al veva valutàt ben la ciussa, conseàt encia dai sos. Dopo di Julia a era lui ch’al gambiava la sò vita ma al penseir di tirâsi dongia da la fantata, a no ghi varès fàt poura nuia. La zovina ghi veva telefonàt par savei se ch’al veva dessidùt. «Si stela me, i ài che di vegnî a Milan. In chistu moment i vin di pensâ a pareciâ par maridâsi e ciatâ un biel apartamint par vivi cun dignitàt. Tra cualchi dì i proiot di vignî ulà a parlâ cul capo idraulic». La sera la fantata a veva fàt una lungia telefonada ai sos e sclarìt dut se ch’a si vevin dita lour doi. «…E ades mama i ài di pareciâ la dota par podeimi maridâ» a veva concludùt. «Fìa a è just ch’i ti zedis pa la tò strada encia se a mi doul il cour ch’i ti stedis tant lontan». Podopo a ghi veva passàt la corneta a so pari: «Alora sisila ti às dessidùt. Ti faràs coma chel ussiel ch’al làssa il so nit. Vuarda che paraltri uchì al restarâ sempri il nit da la to zoventùt e, cuant ch’i ti podaràs o ti sintaras un pucia di maluseria, nu i ti ni ciataras sempri, sàtu?». «Grassis a ducius doi dal vustri afiet e da la vustra comprension. Mandi».
Fueis muartis
par coltâ
chès novis.
Fueis secis
ch’a crichin
sot i piè.
Venis
ch’a si slungin
sensa pi vita.
Mans strachis
ch’a si sierin.
Manis ingrisignis
ch’a si distachin
sgrisulant.
Fueis secis
paginis di natura
indulà ch’a si les
il passàt.
Ve lì ch’a pendolein
da un piergul
i glicini ‘nossens.
I sos florus
coma raps
a ridin intal soreli
ch’a jù bussa.
Maravea da la natura.
Lungia riga di deiç
ch’a sercin
cuasi di tociâ cun creansa
cui ch’al passa par sot.
A par ch’a volin disi:
-Sbassâisi, ch’i vi volìn
imbrassâvi-.
Il ciamp di spics di oru
al si nissula tal vint
dispetous da l’estàt.
Bogadis cialdis imbonbadis
di boins odours
ch’a si infondin tal cuarp.
Furmint zàl
puntinàt di gotis di papavers ros
coma neos sparnissàs ca e là.
La trebbia
si tira dongia par taiâ il racolt
e ta chel polvar ch’a alsa
a sfanta che bielessa
lassânt il ciamp
ch’al par un ciàf tosàt.
Cun chista puisia i ài vinsut il 1° Premi al Concors Internasional 2019 di puisiis “Gjso Fior” di Verzegnis.
Feminis inzenogladis
parsora il lavadour
coma a preâ.
Zenoi imbramis
pal freit.
Mans plenis di bugansis
ch’a sciassin la blanciaria
ta l’aga da la roia.
Il zei di vencs blancs
al si implenis
di roba lavada.
Il vint crut
al sgrifa l’aga
disegnant piciulis ondis
che plan plan
a si van spierdint.
Sintada in ta la bancia
tai zardins dal pais
a gusta inciantada
i ultins sflandours
dal dì di fiesta.
La man
che a pant la vita vivuda
a sostein il barbis
marcàt dal timp.
Il sorneli
rigat da li grispis
al conta storiis
sensa fin.
Ma
in tai vui gaiarins
a si olma enciamò
il slùsi
da la fantata di un timp.
Pugnus strens e ‘nossens
di ninis di cuna.
Manutis di frus
ch’a strensin
mans zovinis e fuartis
sensa poura.
Mans strachis di vecius
plenis di grispis.
Ma ulì platadis
a si lès li fadiis
da la vita passada.
Zornadis crudis di unvier
ch’a si podarès cuasi palpalis.
La slusinta brusa
colada via par la not
a à indurìt i fìi di erba.
Li spaleris da li vìs
a trimin cui bras al larc
e chel puc di soreli flap
a nol riva a scialdalis.
Paraltri i butui
platas benon
drenti li ramassis nudis
a spetin, passàt l’unvier
di ciamâ fuarsa
cuant che la vierta
a si tirarà dongia.